Jedan od razloga zbog kojih se knjige hrvatskih, srpskih, bosanskih i crnogorskih pisaca čitaju bez prevoda na skoro svih područjima – u ovu grupu ne spadaju slovenački i makedonski pisci zbog potreba prevodilačke intervencije koja se umeće između njihovih knjiga i čitalaca – nije samo nasleđe istog jezika koji se danas posmatra na različite načine na skali od „istog“ do „drugačijeg“ (što govori više o onima koji o tome raspredaju uzduž i popreko, najčešće bez preke potrebe), već na ovu recepciju, možda i snažnije od jezika, utiče nasleđe istog društvenog okvira. U vreme Titove Jugoslavije, na celom prostoru okruženom „b.r.i.g.a.m.a“, život je manje-više tekao isto, ili se barem tako predstavljao, i stoga ne čudi što su iskustva različitih ljudi iz različitih gradova neretko bliža i srodnija nego što bismo to na prvi pogled očekivali. Upravo su to zajedničko društveno nasleđe i život kojima se pisci srednje i starije generacije često vraćaju, ali ne toliko zbog političke nostalgije, nego i radi bega u vedriju prošlost i doba u kom su bili mlađi, u fokusu značajnog broja romanesknih izdanja koja se svake godine publikuju na postjugoslovenskom prostoru. Ti romani često imaju istu postavku i kreću se između predstave lične i porodične intime te klasne i društvene priče, dok njihovi završeci zavise od umešnosti autora koji stoje iza njih. Jedno od takvih dela jeste i roman Hotel Wartburg Zorana Žmirića, jednog od retkih uspešnih i priznatih hrvatskih prozaista koji još uvek nemaju adekvatnu recepciju sa obe strane Drine.
Jednostavna postavka
Iako nije do kraja poznato zašto se to desilo sa romanom Pacijent iz sobe 19 koji je, do ovog recentnoga, možda i najuspeliji naslov tog autora, postoje dva moguća razloga za to: njegov vremensko-tematski okvir, kao i činjenica da je pred srpske čitaoce stigao skoro „u paketu“ sa mnogo upečatljivijim romanom Šindlerov lift Darka Cvijetića koji je imao i mnogo bolji prijem, samo pojačan autorovim narednim delom, Što na podu spavaš, kog su pozdravili i čitaoci i kritika i pozorišni stvaraoci. No Žmirić nije bio te sreće, što je svakako šteta, a još veća će biti ako i Hotel Wartburg ostane nedostupan srpskoj publici, što mu se pak nije desilo u okvirima hrvatske književnosti, gde se, izgleda, nametnuo kao jedan od favorita godine. Postavka romana je dosta jednostavna i razumljiva: autor se fokusira na život jedne riječke porodice tokom sedamdesetih i osamdesetih godina XX. veka, i to dajući ulogu pripovedača i glavnog fokalizatora dečaku koji napreduje zajedno sa tokom radnje, na kraju došavši do odraslog doba u kom očekuje dete i asocijativno se vraća u prošlost.
Okidač njegovog povratka jeste auto iz naslova dela, jedno od čuvenih vozila jugoslovenskog zlatnog doba, koji ne samo da se nameće kao simboličko središte narativa, već i simbol srednje klase tog perioda i njenih stremljenja ka boljem. Popularni Varburg karavan bio je toliko ukorenjen u psihu i poetičko-društveni okvir posleratne generacije koja je stvarala novu državu da je njegovo prisustvo bilo jednako važno u Rijeci o kojoj piše Žmirić i u Novom Sadu, gde je kultna grupa Atheist Rap ispevala himnu tom divu automobilske industrije i života uopšte. Njegova proizvodnja se – slučajnost ili ne – poklapala sa tim periodom u životu bivše države koji se protezao od pedesetih do devedesetih godina, odnosno u mirnodopsko vreme prosperiteta. Otud Varburg nije samo automobil, i otud Žmirić shvata da nijedan drugi proizvođač na svetu, niti bilo koji drugi model, neće imati tu asocijativnu vrednost kod čitalaca kao što to može ova zverina koja radi sve – i u stvarnosti i u romanu – od vožnje na porođaj i utovara nameštaja do pružanja prostora za odmor i sakrivanje tokom prvih mladalačkih seksualnih avantura. U simboličkom smislu, Varburg je predstavljao ostvarenje davnašnjeg sna o boljem životu koji postoji van televizijskih ekrana i omogućava spokoj svih, pre svega dečaka/mladića/mladog čoveka koji pripoveda Hotel Wartburg.
Autor se fokusira na život jedne riječke porodice tokom sedamdesetih i osamdesetih godina XX. veka, i to dajući ulogu pripovedača i glavnog fokalizatora dečaku koji napreduje zajedno sa tokom radnje, na kraju došavši do odraslog doba u kom očekuje dete i asocijativno se vraća u prošlost
Otac i sin
Međutim, u životu ništa nije idealno, pa tako ni Varburg nije najbolji automobil na svetu, ma koliko se nama činilo da je tako. Podeljen u tri dela muzičkih naslova („Na prijestolju sjedi sultan“, „The Wall (Happiest days of our lives)“ i „Papa Was a Rollin’ Stone“), Žmirićev roman jasno oslikava razvoj odnosa oca i sina koji de facto jeste najvažnija osovina romana – toliko da su likovi majke i sestre potpuno skrajnuti: prva služi da popravi odnos muškaraca u kući, a druga lebdi kroz tekst kao komentator, javljajući se s vremena na vreme i vodeći svoj život potpuno van granica porodičnih odnosa predstavljenih u delu – te se tako „stari“ sve više ispostavlja kao negativac koji se, nakon inicijalnog oduševljenja novim kolima, novim detetom i novim životom u prvom delu romana, pokazuje kao pijanac i nasilnik. Nakon epizode u kojoj, vrativši se iz noćne smene i ne mogavši da spava jer sinčić ne može da umiri svoju mlađu sestru, i dalje bebu, otac ga izbacuje iz sobe i prekida svaku vrstu iluzije o svojoj roditeljskoj umešnosti i zdravorazumskom pogledu na život: „Okrene se prema meni, hvata me za vrat i snažno me baca u zid. Zatim još jednom. Udarim glavom u zid i padnem na pod. Zuji mi u ušima i sve je crno. Kao da je negdje daleko u nekom tunelu, čujem sestru kako plače. Stari me hvata za ramena, odiže me od tla i izbacuje me na hodnik. Pod obrazom osjetim hladne pločice.“
U tom trenutku okončava se i detinjstvo pripovedača, i kreće da tinja tihi rat između njega i oca koji je mahom pozicioni rat u kom se ne dešava ništa naročito sem povremenih scena nasilja, sa jedne strane, i sve većeg udaljavanja od figure koja bi trebala da, pre svega (a naročito pre nametanja autoriteta ili straha), pruži najveću moguću vrstu utehe. No, otac nije sposoban za takvo što, makar ne prema sinu, a njegovu naklonost dobija ćerka, što još više tera naratora na beg u nešto drugo, odnosno neki drugi sistem u kom će osećati ljubav i razumevanje. I dok su pred njim, kao i prema svim mladima istih godina i istih problema, bila dva puta, on je, umesto lakšeg ali ubistvenijeg puta u zavisnost, pošao putem pop-kulture, pre svega muzike, i to je ona spona sa romanom Pacijent iz sobe 19 koju će Žmirićevi čitaoci odmah primetiti. Otkrivajući afinitet prema savremenoj stranoj muzici i sviranju gitare, on prirodno beži u sebe i od oca, kasnije doživljavajući velik uspeh kao gitarista. Naravno, otac je sve vreme tu, premda ne uvek nasilan i pijan – sem kada, pod uticajem alkohola, zaboravlja hranu na šporetu i izaziva požar u stanu – i čini se kao da autor svaki put kreće iznova. Desetine i desetine kratkih, efektnih i neretko humornih poglavlja romana (uzgred, jedno od onih koja najbolje spajaju humor i horor, „Hiljadu lica straha“, zapašće za oko, i to prilično negativno, svim poznavaocima savremene srpske prozne produkcije i, konkretno, zbirke Banatorijum i ina proza Uglješe Šajtinca iz 2014. godine jer sadrži skoro identičnu scenu prepričavanja svinjokolja kao u naslovnoj priči te fantastične zbirke – potpuno je nejasno kako je došlo do toga, zbog čega, te da li je posredi ono pomenuto kolektivno društveno nasleđe ili nešto drugo) tako pokreću istu priču, ali posmatrajući je iz drugih uglova i dodajući neprestano nove delove slagalice koji su neophodni ne bi li čitaoci mogli da zaokruže utisak o junacima. Tako je odnos oca i sina sve vreme na klackalici, u različitim varijantama prinudnog primirja, ali i potpunog ignorisanja: „Otvorim oči i sledim se od užasa. Stari stoji na metar od mene i netremice me promatra. Prestanem svirati i gledam u njega. Gledamo se kao što se gleda u staru reklamu ili jučerašnje novine. Ničega tu za nas dvojicu nema. Obojica smo toga svjesni i to je jedino što nam je zajedničko. Stari se sporo okrene i bez riječi izađe iz sobe.“
Žmirićev roman jasno oslikava razvoj odnosa oca i sina koji de facto jeste najvažnija osovina romana – toliko da su likovi majke i sestre potpuno skrajnuti: prva služi da popravi odnos muškaraca u kući, a druga lebdi kroz tekst kao komentator, javljajući se s vremena na vreme i vodeći svoj život potpuno van granica porodičnih odnosa predstavljenih u delu
Ravan stvarnosti
Ipak, najupečatljiviji utisak romana nije činjenica da je lik oca predstavljen u različitim nijansama sive pre nego potpuno crno-belo, već utisak koji on ostavlja na svog sina. Jeza koju oseća nakon prvog fizičkog napada kasnije raste u parališući strah svaki put kada treba da razgovara sa ocem ili da ga, daleko bilo, zamoli za neku uslugu. Ali, znajući koliko je to što on traži bazično – prevoz na svirku, nošenje instrumenata u Varburgu, itd. – jasno je da sve te stvari nisu van bilo kakvih okvira koji bi se u zdravim odnosima očeva i sinova smatrali toliko uobičajenima da se ne bi morali ni pominjati. No kod pripovedača kog bira Zoran Žmirić, strah, užas koji se oseća u svakoj ćeliji tela, fizički bol i mentalni problemi koji bi se samo mogli pogoršati u budućnosti menjaju sve ostale reakcije jednog deteta i mladog čoveka prema svom ocu. I to je verovatno i kritički najsnažnije intonirani tok romana – dokle smo došli u svojim težnjama ka materijalnom da smo počeli da zanemarujemo sopstvenu decu koja odrastaju dok mi pokušavamo da uslišimo svoje profesionalne želje i finansijske potrebe? I da li je to bilo prisutno samo u periodu koji pokriva Hotel Wartburg, ili je vidljivo i danas? Najzad, da li je jedan automobil vredniji od života rođenog deteta i njegovog očajanja, razočaranja i bola? Jer taj simbol boljeg života neprestano je tu, u stvarnosti junaka, tik do njegove zgrade, a zvuk motora često se čuje kroz prozor, ali, i pored te božanske uzvišenosti, automobil propada, zajedno sa ocem. I tek nakon njegove smrti narator uspeva da započne nov život, te dočekuje kraj romana vozeći se idiličnim predelom koji je ispred njega dok iza ostaje prošlost, otac i izduvni gasovi Varburga. Ironično, ta bolja slika ka kojoj on hrli neće trajati još dugo, ali to je već ravan stvarnosti koja nema svoj ekvivalent u romanu.