Svima nam se plače posle Crnog Dače
Kada je krajem avgusta preminuo David Albahari, među ljudima koji su pratili njegov rad i delo, kako svedoči Marjan Čakarević, kružila je jedna poruka: „Cink”. Ova onomatopeja predstava je smrti iz njegovog istoimenog romana iz 1988. godine, jednog od vrhunaca njegovog opusa, ali je takođe i neka vrsta sažete utehe svih koji su osetili tugu zbog te vesti. Ta reč zamenila je izjave saučešća i sve emocije koje su pokuljale tom prilikom. David Albahari ostavio je ogroman trag u srpskoj proznoj produkciji, naročito u domenu kratke priče, i njegovim odlaskom nastao je prazan prostor koji, sasvim je izvesno, niko neće popuniti, makar ne u narednim godinama. Jer nasleđe ovog autora utiče na različite generacije – od njegove, rođene četrdesetih godina prošlog veka, do najmlađe koja tek sada stupa u književno polje – i proteže se na stvaraoce različitih formi, vrsta i oblika pisanja. I stoga, jedino pitanje koje nam preostaje vrlo je jednostavno: šta, kako i kuda dalje? Razmotrimo šta ostaje nakon Albaharija, prvenstveno na tri plana; novih izdanja njegovih dela, njegovog uticaja na autore i tuđe tekstove nakon njegove smrti, te očuvanja njegove pozicije u domaćoj književnosti, kulturi, umetnosti i javnom životu.
Sabrano, izabrano, rasuto
Prvo izdanje izabranih dela Davida Albaharija pojavilo se tokom 1996. i 1997. godine kod izdavača Narodna knjiga/Alfa i uključivalo je skoro sve njegove do tada objavljene knjige (osim zbirke Obične priče iz 1978), odnosno: Porodično vreme (1973), Sudija Dimitrijević (1978), Opis smrti (1982), Fras u šupi (1984), Cink (1988), Jednostavnost (1988), Pelerina (1993), Kratka knjiga (1993) i Mamac (1995). Osim što je zbirci Pelerina dodan određen broj priča, čime je ovaj naslov dobio dodatak i objavljen je kao Pelerina i nove priče, to je bilo to – izdanje izabranih/sabranih dela Davida Albaharija, zajedno sa vrlo vrednim autopoetičkim pogovorima svakom tomu i izborom kritičkih tekstova u poslednjoj knjizi, romanu Mamac koji je nedugo pre toga ovenčan NIN-ovom nagradom. Ovo izdanje danas je raritetnog karaktera, može se pronaći u bibliotekama, antikvarnicama, ličnim kolekcijama i internet prodavnicama, a njegov rekapitulativni karakter može da nam ukaže na činjenicu da je vreme u kom se ovaj komplet pojavio označavalo kraj prve faze Albaharijevog života i rada. Najopštiji i najjednostavniji način da se taj rad podeli jeste da se uzmu u obzir godine koje je on proveo u Kanadi, i da se dela koja su nastala pre 1994. označe kao „pretkanadski period“, ona koja su objavljena od tada do 2012. kao „kanadski period“, a sva nakon toga kao „postkanadski period“. Ova podela mogla bi se nazvati i jednostavnije, a pomenute faze imenovati kao „rana“, „srednja/zrela“ i „pozna“ faza, te se ovo izdanje iz 1996. i 1997. može smatrati i vrhuncem faze u kojoj je napisao dva najpoznatija romana – Cink i Mamac – ali i trilogiju kratke proze – Opis smrt, Fras u šupi i Jednostavnost – a ovih pet dela i danas se smatraju temeljima njegove romaneskne, odnosno pripovedne poetike.
Skoro dvadeset godina kasnije, 2015, po povratku u Zemun, David Albahari je, nakon što je njegov višedecenijski izdavač Stubovi kulture prestao da postoji, a on sam odabrao (pored sporadičnih izleta kod drugih izdavača) beogradsku Čarobnu knjigu kao novu bazu, doživeo i novo izdanje izabranih dela. Radi se o šestotomnom pregledu koje uključuje deset romana i izbor iz kratke proze koji je napravio sam autor. Kako su njegovi romani obično vrlo sažeti, više naslova štampani su zajedno, te se tako u ovom izdanju sabiraju Mamac i Cink (prvi tom), Gec i Majer (1998) i Kontrolni punkt (2011) (drugi tom), Svetski putnik (2001) i Snežni čovek (1995) (treći tom), te Životinjsko carstvo (2014), Ludvig (2007) i Mrak (1997) (peti tom), dok je njegov najobimniji roman, Pijavice (2005), štampa samostalno kao četvrti tom. Šesti tom panoramski vodi čitaoca kroz sve zbirke, od Porodičnog vremena do dve zbirke iz 2013, Male priče i Propuštena prilika, zajedno sa interpretativnim tekstom Mihajla Pantića, verovatno najprilježnijeg tumača Albaharijevog dela, dok prvi tom uključuje pregledan tekst Vladimira Gvozdena o autorovom romanesknom radu. Ovo izdanje iz 2015. godine predstavlja peti izbor njegovih priča, nakon naslova Izabrane priče iz 1994. u izboru i sa pogovorom Radivoja Mikića, Najlepše priče Davida Albaharija iz 2001. u izboru i sa pogovorom Mihajla Pantića, Nema pesma iz 2009. i Krava je usamljena životinja iz 2013.
Međutim, šta sada? Činjenica da David Albahari nije od strane nijednog izdavača, ni privatnog ni državnog, doživeo izdanje sabranih dela, makar i u knjigama koje bi se objavljivale sukcesivno i tek kasnije sabrale u komplet, porazna je za sve nas. Ovaj autor je jedan od retkih u nas koji su u proteklih deceniju ili dve imali realne šanse da postanu laureati Nobelove nagrade, a ovakvo sabrano izdanje predstavljalo bi ne samo sumiranje jednog važnog i vrednog opusa, već i čast koja bi bila najmanje što bi ljudi koji su bili u prilici to da urade i mogli da urade. No, to se nije desilo, a ne možemo da znamo da li će se to ikada i desiti. Ovaj izdavački poduhvat bio bi vrlo zahtevan, kako finansijski, tako i logistički, a ostaje otvoreno pitanje šta bi se desilo potom – da li bi ta dela bila interesantna kupcima, čitaocima i bibliotekama, ili bi trunula u nekom magacinu, zaboravljena i prašnjava? Kako god bilo, ovom mogućnošću priča o Davidu Albahariju pomera se iz domena izdavaštva u domen recepcije i nastavlja se na one koji pišu o njemu i istražuju njegov rad.
Hiljade i hiljade knjiga
David Albahari objavio je – samostalno i u koautorstvu, što prvih izdanja, što izbora, kako kod raznih izdavača, tako i samostalno – preko pedeset knjiga za pedeset godina rada. Neke od njih imale su ogromne tiraže, a njegova pozicija u srpskoj i jugoslovenskoj književnosti 20. i 21. veka ne dovodi se u pitanje. Nažalost, u poslednjoj od tri pomenute faze njegovog rada, izostala je adekvatna recepcija od strane kritike, istraživača i čitalaca, i otud maločas pomenuta sumnja u sudbinu njegovih eventualnih sabranih dela. Iako nije uticao na dovoljno velik broj čitalaca, Albahari je uticao na nekoliko i dalje aktivnih stvaralaca koji u manjoj ili većoj meri nastavljaju da nose plamen njegove poetike i čuvaju sećanje na njegov rad.
Pre svega, treba istaći da ovih autora nije mnogo, ali su strateški postavljeni u ključne tačke regionalne produkcije, i tako je njihov uticaj na nove naraštaje
publike veći i važniji. Od vojvođanskih pisaca kao što su Srđan Srdić, Srđan V. Tešin i Mića Vujičić, preko beogradskih kao što su Darko Tuševljaković i Marjan Čakarević, sve do hrvatskih stvaralaca među kojima su Neven Ušumović, Marko Tomaš i Marko Pogačar, ne zaboravljajući one iz emigracije poput Ivana Antića i Vladimira Tasića. Jednu od prvih književnih reakcija na njegovu smrt izneo je Srdić u časopisnom nekrologu, ali i u prošlogodišnjem romanu Autosekcija koji, sem što je dospeo do najužeg izbora za NIN-ovu nagradu, nosi veliki simbolički kapital, naročito za čitaoce i poštovaoce tog autora koji se prepoznaje u tekstu kao jedna od sporednih, ali naročito važnih figura.
Iako se bavi piscem koji pokušava da napiše roman, ovo nije tekst u kom Srdić opisuje sebe dok piše ovaj roman, već je taj „meta“ nivo zadužen za jedan drugi rukopis koji nikada nije stigao mnogo dalje od početne tačke „nerođenog romana koji počinje rečenicom: ,Želeo sam da me ostave na miru‘“ koji ovde postaje jedan od lajt-motiva. Manipulišući istovremeno s nekoliko tematskih ravni – o romanu koji želi da napiše, o dogovorenom tekstu o romanu Beskrajna lakrdija Dejvida Fostera Volasa (Davida Fostera Wallacea), intertekstualnom odnosu sa saradnicima i prijateljima Bratom i Crnim Dačom, bolestima, činiocima književnog života, itd. – autor dekonstruiše postupak pisanja tog prvobitnog rukopisa, ali i novog. Tako Autosekcija postaje neka vrsta savremenog pandana Kratkoj knjizi Davida Albaharija, nevelikom ali važnom romanu iz 1993. godine, koji je označio prelaz iz rane u srednju fazu njegovog opusa i anticipirao odlazak u Kanadu, ali i, što je još bitnije, dokazao da je moguće pisati o pisanju uverljivo, ubedljivo i stilizovano, a Srdić je na tragu tog stila i u neprekidnom dijalogu sa tim autorom. Čin pisanja za njega je „pomeranje logičkih blokova […] jezičkih blokova, sintaksičkih blokova, leksičkih blokova, ukucavanje, miniranje glasovnih blokova, probijanje tunela, nasilna igra, ponekad, zvuk padajućih figura zbrisanih s table, zderanih s table, radijantne figure i njihovi asocijativni pregibi i lomovi, učitavanja, pročitanosti“, dok se u svakom tom činu krije i još jedan sloj dekonstrukcije naše stvarnosti, ali i veze sa Albaharijem koji je na sličan način formirao svoje „tekstualne blokove“, odnosno svoje romane u jednom pasusu koje je pisao upravo nakon Kratke knjige i, uz jedan ili dva izuzetka, sve do kraja života. Veze koje Srdić uspostavlja sa tim piscem koji je predstavljen pseudonimom Crni Dača dodatno (de)mistifikuju odnose na vezi autor-junak, ali i unose dozu humora po kojem je i David Albahari bio poznat, isto kao i po pominjanju detalja iz sopstvenog života kojima je nesebično dopunjavao svoje prozne radove.
Sa druge strane spektra najnovije recepcije nalaze se kritički tekstovi Tatjane Rosić Ilić i Vladislave Gordić Petković, te, što je naročito važno, ovogodišnja knjiga Mihajla Pantića koja je simbolično i kratko naslovljena Albahari, u kojoj ovaj tumač predstavlja svoja višedecenijska istraživanja njegovog rada. Od ranog do poznog perioda, kritički se osvrćući skoro na svaki Albaharijev rukopis, Pantić predstavlja jedan panoramski pregled svih vrednih naslova koje je on objavio i istovremeno ih predstavlja novoj i rekapitulira za staru publiku. Ova knjiga prvi je korak ka nekoj budućoj sistematizaciji kritičke recepcije koju ovaj pisac nije dobio za života, a kako dolazi od strane posvećenog i predanog tumača sa nedvosmislenim autoritetom u domaćoj kritici, jasno je da se radi o delu koje bi moglo da podstakne i druge istraživače da se uključe u proces metodične analize proznih i drugih Albaharijevih naslova.
Činjenica da David Albahari nije od strane nijednog izdavača, ni privatnog ni državnog, doživeo izdanje sabranih dela, makar i u knjigama koje bi se objavljivale sukcesivno i tek kasnije sabrale u komplet, porazna je za sve nas. Ovaj autor je jedan od retkih u nas koji su u proteklih deceniju ili dve imali realne šanse da postanu laureati Nobelove nagrade, a ovakvo sabrano izdanje predstavljalo bi ne samo sumiranje jednog važnog i vrednog opusa, već i čast koja bi bila najmanje što bi ljudi koji su bili u prilici to da urade i mogli da urade
Nagrade i lovorike
Kada je početkom ove godine preminuo još jedan važan pisac, Goran Petrović, nije prošlo ni dva meseca dok je njegova matična ustanova, Narodna biblioteka „Stefan Prvovenčani“, uz Grad Kraljevo, ustanovila nagradu koja nosi njegovo ime. Ova nagrada usmerena je na mlade pisce do 35 godina, odnosno za neobjavljenu zbirku njihovih priča, a ovih nekoliko ograničenja – starosno i formalno/žanrovsko – samo dokazuje da se imenom velikog pisca podstiču mladi i neafirmisani autori koji su na početku karijere i kojima će ova nagrada i knjiga koju će objaviti po njenom dobijanju postati iskorak u svet književnosti. U slučaju Davida Albaharija, to se još uvek nije dogodilo, iako bi njegovo ime i pozicija koju je imao u sferi domaće umetnosti jednako vredni i važni da bi podržali bilo nove pisce, bilo one etablirane koji bi na ovaj način bili nagrađeni za ukupno delo.
U ovom trenutku, još uvek ne možemo da znamo da li postoje neke ideje ili planovi da se slična nagrada ustanovi, a kako je Albaharijevo nasleđe podeljeno između porodice, naslednika i izdavača, verovatno će se u jednom trenutku nagrada koja nosi njegovo ime i pojaviti. Naravno, ona može da bude i drugačija od dve maločas navedene krajnosti, te da ne nagradi ni potpuno mlade pisce niti one čiji je opus zaokružen. Nagrada naslovljena po Albahariju može da nagrađuje i rukopis zbirke priča, najbolju zbirku priča – premda je ove godine ustanovljena Nagrada „Voja Čolanović“ koja je skoro identična Andrićevoj nagradi za pripovednu prozu koja se, po testamentarnoj volji našeg Nobelovca, dodeljuje za najbolji pripovedni tekst ili zbirku od 1976. godine – ili pak najbolju zbirku sažetih priča, tog rubnog oblika pisanja koje je upravo ovaj pisac doveo do savršenstva. Sa druge strane, ta nagrada može biti okrenuta prevodilačkom angažmanu, esejističkom pisanju ili nekoj drugoj sferi književnog delovanja u kojoj je Albahari bio aktivan. Ipak, sa tolikim brojem nagrada koje se dodeljuju za pisanje na srpskom jeziku, postavlja se pitanje da li bi ovakva nagrada uopšte bila potrebna, ali se nameće odgovor koji se opasno približava konstataciji sa početka ovog teksta: kao što je zaslužio izdanje sabranih dela, makar i posthumno, David Albahari zadužio je naš književni život toliko da zaslužuje da mu se ime pomene i u još jednoj godišnjoj prilici, prilikom proglašenja dobitnika nagrade koja bi nosila njegovo ime i nastavljala njegovu misiju u sferi jezika kojim se koristimo.
Nakon Albaharijeve smrti, ne ostaje nam da plačemo nego da budemo proaktivni. Poput čoveka koji je pokrivao nekoliko meridijana, žustro obilazio Zagreb, Beograd i druga mesta i u poznim godinama, oslabljen životnim okolnostima i bolestima, i objavljivao knjige visokog kvaliteta vrlo često i ažurno, samostalno objavljivao sopstvene i tuđe tekstove, pokrenuo privatni časopis i improvizovani kulturni centar, i mi moramo da uradimo nešto da njegovo delo ne bude zaboravljeno
Posle Crnog Dače
Iako se fraza iskorišćena kao epigraf ovog teksta poigrava sa rimom i navodi osmeh na lice, ona je, moramo biti iskreni, skoro potpuno netačna. Nakon Albaharijeve smrti, ne ostaje nam da plačemo nego da budemo proaktivni. Poput čoveka koji je pokrivao nekoliko meridijana, žustro obilazio Zagreb, Beograd i druga mesta i u poznim godinama, oslabljen životnim okolnostima i bolestima, i objavljivao knjige visokog kvaliteta vrlo često i ažurno, samostalno objavljivao sopstvene i tuđe tekstove, pokrenuo privatni časopis i improvizovani kulturni centar, i mi moramo da uradimo nešto da njegovo delo ne bude zaboravljeno. Ono svakako neće izbledeti ni kod mlađih generacija jer su njegova dela kao što je Mamac, na primer, deo osnovnoškolske lektire, ali uvek će postojati nove generacije čitalaca kojima će i drugi naslovi – romani Gec i Majer i Snežni čovek, te zbirka priča 21 priča o sreći, na primer, koji su među retkim njegovim delima štampanim u Hrvatskoj (kod, redom, Sandofa 2019. godine, Europapress holdinga i Novog Libera 2009, te Multimedijalnog instituta i Kulturtregera 2017) – biti zanimljivi u godinama i decenijama koje su pred nama. Crni Dača, dakle, nije samo figura koja pokazuje kako se kalila postmoderna, već i vodilja koja će trasirati put novim naraštajima pisaca, čitalaca, kritičara, prevodilaca, urednika, antologičara i drugih činilaca književnog života.
Na ovoj poveznici možete pročitati i tekst Borisa Postnikova o Albaharijevu romanu „Gec i Majer“ u našoj rubrici Alternativna lektira.
